Nội dung

HÛÚÁNG DÊÎN NGHÏÌ LAÂM BAÁO ÀÖÅC LÊÅP DEBORAH POTTER HÛÚÁNG DÊÎN nghïì laâm baáo àöåc lêåp (Saách tham khaão) NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TIN Published with the permission from the Bureau of International Information Programs. United States Department of State. LÚÂI CAÃM ÚN Viïåc dõch vaâ xuêët baãn cuöën saách naây ra tiïëng Viïåt laâ nhúâ sûå höî trúå vïì taâi chñnh cuãa Ban àöëi ngoaåi, Àaåi sûá quaán Myä taåi Haâ Nöåi Lúâi Nhaâ xuêët baãn Nghïì baáo laâ möåt nghïì luön àûúåc àaánh giaá cao ngay tûâ khi múái ra àúâi. Muåc àñch quan troång nhêët cuãa nghïì baáo laâ cung cêëp cho baån àoåc nhûäng thöng tin thúâi sûå chñnh xaác vaâ àaáng tin cêåy maâ hoå cêìn àïí coá thïí haânh xûã töët nhêët trong cuöåc söëng xaä höåi. Tuy nhiïn, do möi trûúâng kinh tïë, möi trûúâng dên töåc, möi trûúâng chñnh trõ... möîi quöëc gia khaác nhau nïn nghïì baáo möîi núi àïìu coá nhûäng àùåc thuâ riïng. Nùm 1996, Töí chûác Caác nhaâ baáo chuyïn nghiïåp Myä àaä loaåi boã khaái niïåm “khaách quan” ra khoãi nhûäng nguyïn tùæc àaåo àûác cuãa mònh. Hoå cho rùçng nhaâ baáo Myä laâ con ngûúâi vaâ àaä laâ con ngûúâi thò phaãi coá nhûäng quan àiïím caá nhên. Cho nïn ngûúâi laâm baáo caâng phaãi cêín troång trong nghïì àïí àûa ra nhûäng thöng tin hûäu ñch cho dên töåc mònh, quöëc gia mònh vaâ cho nhên loaåi. Cuöën “Hûúáng dêîn nghïì laâm baáo àöåc lêåp” cuãa taác giaã Deborah Potter, Giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Newslab (www.newslab.org) - Trung têm dûä liïåu trûåc tuyïën daânh cho caác nhaâ baáo taåi Washington DC, àöìng thúâi laâ giaãng viïn baáo chñ taåi Viïån Poyuter vaâ trûúâng Àaåi hoåc Hoa Kyâ laâ möåt loaåi saách “giaáo khoa” baáo chñ theo nhûäng quan àiïím cuãa Myä. Nûúác ta àang bûúác vaâo thúâi kyâ höåi nhêåp kinh tïë vúái thïë giúái, viïåc ngûúâi àoåc Viïåt Nam tiïëp xuác vúái nhûäng thöng tin baáo chñ Myä, caác nhaâ baáo Viïåt Nam gùåp gúä caác nhaâ baáo Myä, tiïëp xuác vúái hïå thöëng baáo chñ Myä hoùåc sang Myä taác nghiïåp cuäng laâ chuyïån bònh thûúâng. 5 6 HÛÚÁNG DÊÎN NGHÏÌ LAÂM BAÁO ÀÖÅC LÊÅP Xuêët baãn cuöën saách naây, Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa - Thöng tin muöën giúái thiïåu cuâng baån àoåc ngoaâi nhûäng phûúng thûác chung nhêët cuãa nghïì baáo, coân muöën àïì cêåp túái nhûäng neát riïng cuãa nghïì baáo Myä. Àêy chó laâ cuöën saách mang tñnh tham khaão vaâ nhiïìu quan àiïím trong saách coân phaãi baân luêån thïm. Hy voång baån àoåc tòm thêëy trong cuöën saách naây nhûäng àiïìu böí ñch phuâ húåp vúái àêët nûúác ta. Thaáng 10 nùm 2006 NHAÂ XUÊËT BAÃN VÙN HOÁA - THÖNG TIN Muåc luåc Lúâi Nhaâ xuêët baãn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Taác giaã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Giúái thiïåu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Tin tûác laâ gò? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Coá àûúåc möåt cêu chuyïån . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Kïí möåt cêu chuyïån . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Biïn têåp tin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 Phaát thanh, truyïìn hònh vaâ baáo àiïån tûã . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Baáo chñ chuyïn ngaânh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Àaåo àûác vaâ luêåt phaáp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Caác nguöìn baáo chñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 7 Taác giaã Deborah Potter laâ giaám àöëc àiïìu haânh cuãa NewsLab (www.newslab.org), möåt trung têm dûä liïåu trûåc tuyïën daânh cho caác nhaâ baáo úã thuã àö Washington, D.C., àûúåc baâ thaânh lêåp nùm 1998. Baâ àaä daåy mön baáo chñ vúái tû caách laâ giaãng viïn taåi Viïån Poynter vaâ taåi trûúâng Àaåi hoåc Hoa Kyâ. Baâ cuäng àaä tûâng laâ giaám àöëc àiïìu haânh cuãa Töí chûác caác Giaám àöëc Tin tûác cuãa caác Àaâi Phaát thanh vaâ Truyïìn hònh. Potter laâ ngûúâi chó àaåo töí chûác caác höåi thaão cho caác nhaâ baáo trïn khùæp nûúác Myä vaâ trïn thïë giúái. Baâ laâ cêy viïët àûúåc àaánh giaá cao vïì caác chuyïn muåc tin tûác trïn túâ American Journalism Review vaâ laâ taác giaã cuãa Haäy sùén saâng, Xaác àõnh võ trñ, vaâ Laänh àaåo: Hûúáng dêîn cho caác Nhaâ laänh àaåo Tin tûác. Potter àaä coá hún 20 nùm laâm viïåc taåi caác chûúng trònh tin tûác trïn àaâi truyïìn hònh, bao göìm 16 chûúng trònh vúái tû caách laâ phoáng viïn maång cho chûúng trònh tin tûác trïn CBS vaâ CNN, chuyïn vïì caác vêën àïì trong Nhaâ Trùæng, Böå Ngoaåi Giao, Quöëc höåi, chñnh trõ quöëc gia, vaâ möi trûúâng. Baâ cuäng laâ ngûúâi dêîn chûúng trònh trïn loaåt chûúng trònh “In the Prime” cuãa Àaâi truyïìn hònh PBS. Baâ coá bùçng Cûã nhên cuãa trûúâng Àaåi hoåc Bùæc Carolina úã Chapel Hill vaâ àaä töët nghiïåp thaåc sô úã trûúâng Àaåi hoåc Hoa Kyâ. 9 Giúái thiïåu Laâm baáo vûâa laâ möåt nghïì , laåi vûâa laâ möåt nghïå thuêåt, vò caác nhaâ baáo phaãi vûâa sûã duång caác kyä nùng chuyïn mön, laåi vûâa phaãi àaáp ûáng nhûäng chuêín mûåc chung. Vêåy thò àiïìu gò khiïën nghïì baáo khaác vúái caác nghïì nghiïåp khaác trong xaä höåi nhû baác sô hay luêåt sû – laâ nhûäng nghïì cuäng coá thïí duâng nhûäng ngön tûâ tûúng tûå àïí mö taã? Coá leä àiïím khaác biïåt lúán nhêët laâ vai troâ àùåc biïåt cuãa truyïìn thöng tin tûác trong xaä höåi. Baáo chñ tûå do thûúâng àûúåc goåi laâ khñ öxy cho möåt nïìn dên chuã, búãi vò möåt trong hai chuã thïí naây àïìu khöng thïí töìn taåi àûúåc nïëu khöng coá chuã thïí kia. Nhaâ vùn chñnh trõ Phaáp Alexis de Tocqueville àaä nhêën maånh àiïìu àoá nhiïìu lêìn khi öng àïën thùm nûúác Myä gêìn 200 nùm trûúác àêy “Baån khöng thïí coá àûúåc caác túâ baáo thûåc thuå nïëu khöng coá dên chuã, vaâ baån cuäng khöng thïí coá möåt nïìn dên chuã nïëu khöng coá baáo chñ”. Tûâ àoá àïën nay, lúâi tuyïn böë àún giaãn naây àaä àûúåc chûáng thûåc taåi caác quöëc gia trïn toaân thïë giúái. Caác nïìn dên chuã, duâ laâ lêu àúâi hay múái àûúåc thaânh lêåp, àïìu phuå thuöåc vaâo sûå àöìng thuêån cuãa möåt khöëi cöng dên àûúåc cung cêëp thöng tin, vaâ giúái truyïìn thöng laåi laâ nguöìn thöng tin àêìu tiïn maâ dên chuáng cêìn àïí laâm chuã chñnh cuöåc söëng cuãa hoå. Àïí àaãm baão cho caác nhaâ baáo coá thïí cung cêëp caác thöng tin naây, nhiïìu quöëc gia àaä lêåp ra caác hònh thûác baão vïå phaáp lyá cho tûå do baáo chñ. Vñ duå nhû, taåi Hoa Kyâ nghïì baáo laâ nghïì duy nhêët àûúåc nhùæc àïën trong Hiïën phaáp. Nùm 1787, Thomas Jefferson, võ töíng thöëng thûá ba cuãa Hoa Kyâ àaä viïët nhû sau: “Nïìn taãng cuãa 11 12 HÛÚÁNG DÊÎN NGHÏÌ LAÂM BAÁO ÀÖÅC LÊÅP chñnh phuã chuáng ta chñnh laâ quan àiïím cuãa dên chuáng, nhiïåm vuå àêìu tiïn cuãa chuáng ta laâ phaãi duy trò àiïìu àoá. Vaâ nïëu bùæt töi phaãi quyïët àõnh choån giûäa möåt chñnh phuã khöng coá baáo chñ hay baáo chñ maâ khöng coá chñnh phuã, thò töi seä khöng do dûå lêëy möåt phuát khi quyïët àõnh lûåa choån àiïìu thûá hai.” Caác nhaâ baáo trong möåt xaä höåi tûå do khöng chó àûúåc baão vïå búãi luêåt phaáp maâ hoå cuäng coân phaãi coá caác böín phêån cuãa mònh. Taåi möåt söë quöëc gia, caác böín phêån naây àûúåc noái lïn thaânh lúâi, coân taåi möåt söë quöëc gia khaác thò chuáng àûúåc ngêìm hiïíu. Nhûng trong hêìu hïët moåi trûúâng húåp, chuáng àïìu tûåu chung laåi thaânh möåt àiïím giöëng nhau: àïí cho dên chuáng àûúåc thöng tin, caác nhaâ baáo coá traách nhiïåm cung cêëp thöng tin möåt caách chñnh xaác vaâ phaãn aánh thöng tin möåt caách khaách quan – vaâ àöåc lêåp – khöng bõ chi phöëi búãi caác aãnh hûúãng tûâ bïn ngoaâi. Trong caác xaä höåi dên chuã trïn khùæp thïë giúái, giúái truyïìn thöng coân coá thïm möåt chûác nùng nûäa laâ ngûúâi giaám saát caác hoaåt àöång cuãa caác cú quan chñnh trõ vaâ tû phaáp cuãa chñnh phuã. Nhûäng ngûúâi giaám saát naây giûä cho caác nïìn dên chuã coá thïí àûáng vûäng àûúåc bùçng caách giuáp cho nhûäng ngûúâi thêëp cöí beá hoång àûúåc baây toã têm tû nguyïån voång cuãa mònh, àaãm baão rùçng söë àöng chiïëm ûu thïë khöng thïí chaâ àaåp lïn quyïìn lúåi cuãa söë ñt. Nhaâ vùn vaâ nhaâ traâo phuáng Myä thïë kyã 19 - Finley Peter Dunne – àaä noái rùçng nghïì baáo laâ “àïí àem laåi sûå thoaãi maái cho nhûäng ngûúâi buöìn khöí vaâ gêy buöìn khöí cho nhûäng keã àang söëng thoaãi maái”. Nhûng vai troâ quan troång nhêët cuãa nghïì baáo trong möåt xaä höåi tûå do vêîn khöng thay àöíi qua nhiïìu thïë hïå. Khi möåt töí chûác àùåt taåi Myä - Uyã ban caác Nhaâ baáo coá lûúng têm - àiïìu tra caác nhaâ baáo vïì tñnh chêët cuãa nghïì nghiïåp naây vaâo cuöëi thïë kyã 20, thò UÃy ban naây àaä ài àïën möåt caách hiïíu chung nhû sau: “Muåc tiïu troång têm cuãa nghïì baáo laâ cung cêëp cho caác cöng dên nhûäng tin thúâi sûå chñnh xaác vaâ àaáng tin cêåy maâ hoå cêìn àïí vêån haânh trong möåt xaä höåi tûå do”. Cuöën cêím nang naây giúái thiïåu ngùæn goån vïì nhûäng nguyïn tùæc cú baãn cuãa nghïì baáo khi nghïì naây àûúåc thûåc hiïån trong caác hïå thöëng dên chuã - möåt nghïì baáo luön cöë gùæng dûåa trïn thûåc tïë Giúái thiïåu 13 vöën coá chûá khöng dûåa trïn quan àiïím caá nhên. Caác quan àiïím coá chöî cuãa chuáng, nhûng trïn caác túâ baáo coá tïn tuöíi thò nhûäng quan àiïím naây àûúåc trònh baây trïn caác trang xaä luêån vaâ trïn muåc yá kiïën àöåc giaã. Àêy laâ caách laâm baáo maâ töi àaä thûåc hiïån suöët hún 20 nùm nay vúái tû caách laâ möåt phoáng viïn vaâ möåt nhaâ biïn têåp, vaâ cuäng laâ caách hiïån nay töi àang giaãng daåy trong caác höåi thaão têåp huêën chuyïn ngaânh taåi Myä vaâ trïn thïë giúái. Muåc àñch cuãa töi laâ cung cêëp nhûäng hûúáng dêîn coá ñch vaâ thûåc tiïîn àïí giuáp cho têët caã caác nhaâ baáo laâm viïåc töët hún cho nhûäng cöång àöìng maâ hoå àang phuåc vuå.