Nội dung

TS. PHÙNG QUỐC VIỆT TRẮC NGHIỆM KHÁCH QUAN MÔN HOÁ HỌC NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC 1 LỜI NÓI ĐẦU "Kiểm tra một cách có tổ chức là các kết quả học tập của học sinh là điều kiện không thể thiếu để cải tến công tác dạy học. Một trong những nguyên nhân làm cho khoa học sư phạm chưa theo kịp những đòi hỏi của thực tiễn là ở chỗ các phương pháp kiểm tra đánh giá kết quả công tác chưa được hoàn chỉnh. Vì vậy việc xây dựng và hoàn chỉnh các phương pháp kiểm tra kết quả học tập ở trường phổ thông đến nay vẫn còn là một trong những vấn đề quan trọng nhất”.[6, tr.230] "Học sinh sẽ học tốt hơn, nếu thường xuyên được kiểm tra đánh giá một cách nghiêm túc, công bằng, với kĩ thuật tốt, hiệu nghiệm... Đổi mới dạy học thì nhất thiết phải đổi mới cách thức kiểm tra - đánh giá”. [7, tr.185] Việc kiểm tra - đánh giá nói riêng và thi cử nói chung đang là vấn đề thời sự hiện nay được cả nước quan tâm. Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX của Đảng Cộng sản Việt Nam đã ghi rõ: “ Trong những năm trước mắt, giải quyết dứt điểm những vấn đề bức xúc; sửa đổi chương trình đào tạo đáp ứng yêu cầu về nguồn nhân lực của sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá; cải tiến chế độ thi cử…”. [1,tr.111] Trắc nghiệm khách quan (TNKQ) là một trong những phương pháp kiểm tra đánh giá có nhiều ưu điểm, đặc biệt là tính khách quan trong kiểm tra - đánh giá. Nếu kết hợp chặt chẽ giữa TNKQ, trắc nghiệm tự luận, vấn đáp và quan sát sẽ cho phép giáo viên đánh giá khách quan, công bằng và chính xác kết quả học tập của học sinh. Từ năm học 2006-2007 cả nước thực hiện chương trình và sách giáo khoa mới bậc THPT. Một trong những yêu cầu thực hiện đổi mới chương trình và sách giáo khoa là tăng cường sử dụng TNKQ vào việc đánh giá kết quả học tập của học sinh. Vì vậy, chúng tôi biên soạn Cuốn sách Trắc nghiệm khách quan môn hoá học chương trình trung học phổ thông làm tài liệu tham khảo cho sinh viên trường ĐHSP ngành hoá, giáo viên và học sinh THPT về đổi mới phương pháp kiểm tra - đánh giá nhằm nâng CaO chất lượng dạy học hóa học. Cuốn sách được biên soạn theo chương trình và sách giáo khoa mới. Chúng tôi xin cảm ơn GS.TSKH. Nguyễn Cương, PGS.TS. Đặng Đình Bạch đã đóng.góp các ý kiến rất quý báu trong quá trình chúng tôi biên soạn Cuốn sách này. Chúng tôi cảm ơn sự cộng tác của các thầy cô giáo và sinh viên Khoa Hoá trường ĐHSP Thái Nguyên đã giúp đỡ chúng tôi hoàn thành Cuốn sách này. Cuốn sách lần đầu ra mắt chắc còn nhiều thiếu sót, chúng tôi mong muốn độc giả đóng góp ý kiến để lần tái bản sẽ hoàn thiện hơn. TÁC GIẢ 2 Phần I I. KIỂM TRA - ĐÁNH GIÁ TRONG QUÁ TRÌNH DẠY HỌC HOÁ HỌC 1.1 MỤC ĐÍCH CỦA KIỂM TRA - ĐÁNH GIÁ Kiểm tra - đánh giá là quá trình xác định trình độ đạt tới những chỉ tiêu của mục đích dạy học, đánh giá tình trạng kiến thức, kỹ năng, thái độ của học sinh đối chiếu với những chỉ tiêu của mục đích dạy học đề ra. Xác định xem khi kết thúc một đoạn trọn vẹn của một quá trình dạy học, mục đích dạy học đã hoàn thành đến mức độ nào, kết quả học tập của học sinh phù hợp đến đâu so với mục đích mong muốn. Nhờ kiểm tra - đánh giá sẽ phát hiện mặt đạt được và chưa đạt được trong trình độ cần đạt tới của học sinh và phát hiện ra những khó khăn trở ngại trong quá trình lĩnh hội kiến thức của học sinh. Trên cơ sở này tìm hiểu kỹ các nguyên nhân của những lệch lạc về phía người dạy cũng như người học hoặc có thể từ khách quan. Phát hiện lệch lạc, tìm ra nguyên nhân của lệch lạc cho phép giáo viên điều chỉnh kế hoạch hành động trong quy trình công nghệ dạy học của mình, hoàn thiện hoạt động dạy nhằm nâng CaO chất lượng, hiệu quả của quá trình dạy học. Qua đó, giáo viên sẽ tìm biện pháp khắc phục các khó khăn, trở ngại, giúp học sinh tự đánh giá và điều chỉnh hoạt động học cho phù hợp, thúc đẩy quá trình chiếm lĩnh các khái niệm hóa học của học sinh để tiến lên chất lượng mới. [7]. 1.2. HỆ THỐNG CÁC PHƯƠNG PHÁP KIỂM TRA - ĐÁNH GIÁ Hiện nay, đa số các nhà khoa học giáo dục phân chia các phương pháp kiểm tra đánh giá làm 3 nhóm : quan sát, kiểm tra viết và vấn đáp (xem sơ đồ 1). 1.2.1. Quan sát Giúp người giáo viên xác định những thái độ, những khó khăn những phản ứng vô thức, những kỹ năng thực hành và một số kỹ năng khác về nhận thức, chẳng hạn cách giải quyết vấn đề trong một tình huống đang được nghiên cứu. Đối với hoá học - môn khoa học thực nghiệm, phương pháp quan sát có ý nghĩa rất quan trọng. Qua việc quan sát các thao tác và kỹ năng thí nghiệm của học sinh, người giáo viên có thể đánh giá được hứng thú, nhiệt tình, thái độ học tập và một phần nào kết quả học tập của học sinh. Hoặc qua việc quan sát thái độ của học sinh khi đi thực tế, tham quan các nhà máy, các cơ sở sản xuất, hoặc các hoạt động ngoại khóa hóa học, người giáo viên có thể đánh giá được một số mặt ở học sinh. 3 Sơ đồ 1 : Hệ thống các phương pháp kiểm tra đánh giá 1.2.2. Vấn đáp * Ưu điểm : Bồi dưỡng năng lực diễn đạt kiến thức bằng lời nói, giúp học sinh trau dồi phản ứng mau lẹ trước câu hỏi, phát triển ngôn ngữ nói mạch lạc, tập cho học sinh trình bày vấn đề một cách thuyết phục. Đối với những câu hỏi tương đối phức tạp, qua câu trả lời của học sinh, người giáo viên đánh giá được sự hiểu biết và kỹ năng diễn đạt kiến thức theo một trình tự logic, cách lập luận những quan điểm lý thuyết một cách thuyết phục. Khi kiểm tra vấn đáp có sử dụng thí nghiệm và các phương tiện trực quan, giáo viên đánh giá được kỹ năng vận dụng kiến thức thực hành của học sinh. Kiểm tra vấn đáp có tác dụng tốt trong việc hoàn thiện kiến thức cho học sinh, nghĩa là trong khi nghe bạn trả lời, các học sinh khác có thể tự củng cố hoặc bổ sung kiến thức của bản thân. Vận dụng khéo léo phương pháp kiểm tra vấn đáp sẽ phát huy được tính tích cực, độc lập, đồng thời tạo ra bầu không khí sôi nổi trong học tập của học sinh. Thông qua kiểm tra vấn đáp, người giáo viên nhanh chóng nhận được những thông tin, tín hiệu ngược từ phía người học để điều chỉnh kịp thời hoạt động giảng dạy và học tập phù hợp với mục đích dạy học. Kiểm tra vấn đáp có thể kiểm tra được khối lượng kiến thức "rộng" hơn so với kiểm tra viết. * Nhược điểm : Kiểm tra vấn đáp ít tác dụng trong việc phát triển cho học sinh 4 năng lực trình bày, hệ thống hóa kiến thức, năng lực Diễn đạt kiến thức bằng văn viết. Nếu các bài thi học kỳ, thi Cuối năm sử dụng hình thức kiểm tra vấn đáp sẽ mất nhiều thời gian, hoặc trên lớp với thời gian hạn chế người giáo viên chỉ có thể sử dụng một số ít câu hỏi với một số học sinh hạn chế. Đôi khi việc kiểm tra vấn đáp có thể kéo dài vì một số học sinh chuẩn bị bài hôm đó không tốt, giáo viên lại không muốn đánh giá không đúng về học sinh này nên kiểm tra chi tiết hơn, như vậy ảnh hưởng đến thời gian giảng bài mới. 1 2.3. Trắc nghiệm tự luận * Ưu điểm: Sử dụng phương pháp kiểm tra bằng trắc nghiệm tự luận (TNTL), chỉ trong một thời gian ngắn có thể kiểm tra được số lượng lớn học sinh. Kết quả của bài kiểm tra là những thước đo khách quan kiến thức của học sinh về những vấn đề thuộc phạm vi câu hỏi. - Qua bài kiểm tra giáo viên đánh giá được một vài loại tư duy ở mức độ cao và nhận được bản ghi rõ ràng các câu trả lời của học sinh. - Đánh giá được khả năng diễn đạt kiến thức của học sinh bằng ngôn ngữ viết (đánh giá được học sinh về khả năng trình bày chính xác, có hệ thống, có chọn lọc). Đánh giá được năng lực nhận thức : phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, hệ thống hóa kiến thức … - Kiểm tra bằng TNTL tạo điều kiện cho học sinh phát triển tư duy logic. Trong quá trình kiểm tra học sinh chăm chú vào làm bài hơn, suy luận dễ dàng hơn, suy nghĩ kỹ hơn về cách giải và trả lời chính xác hơn. * Nhược điểm: Qua kiểm tra bằng TNTL mỗi học sinh chỉ bộc lộ họ nắm vững kiến thức như thế nào về một phần hạn chế của chương trình, vì các học sinh chỉ phải trả lời một số ít câu hỏi. Câu hỏi TNTL thường chỉ bao gồm một số nội dung hạn chế của chương trình dễ dẫn học sinh đến tình trạng học tủ, học lệch. Mặt khác kiểm tra bằng TNTL khó có điều kiện đánh giá được kỹ năng thực hành thí nghiệm, sử dụng đồ dùng dạy học và khả năng diễn đạt các vấn đề khoa học bằng lời nói của học sinh... Ngoài ra, trong thực tế ở các trường phổ thông, số lượng học sinh ở mỗi lớp khá đông sẽ dẫn đến tình trạng quay cóp trong khi làm bài, gây khó khăn cho việc đánh giá chính xác kết quả học tập của học sinh. 1.2.4. Trắc nghiệm khách quan (TNKQ) Nhóm các câu trắc nghiệm mà trong đó đề thi thường bao gồm rất nhiều câu hỏi, mỗi câu nêu ra một vấn đề cùng với thông tin cần thiết sao cho thí sinh chỉ phải trả lời vắn tắt cho từng câu. 5 * Ưu điểm - Trong một thời gian ngắn, kiểm tra được nhiều kiến thức cụ thể, đi vào những khía cạnh khác nhau của một kiến thức. - Nội dung kiến thức kiểm tra "rộng" có tác dụng chống lại khuynh hướng học tủ, học lệch. - Số lượng câu hỏi nhiều, đủ độ tin cậy và đủ cơ sở để đánh giá chính xác trình độ của học sinh thông qua kiểm tra. - Tuy việc biên soạn câu hỏi tốn nhiều thời gian, song việc chấm bài nhanh chóng và chính xác. Ngoài ra có thể sử dụng các phương tiện kỹ thuật để chấm bài một cách rất nhanh chóng và chính xác. - Gây hứng thú và tính tích cực học tập cho học sinh. - Giúp học sinh phát triển kỹ năng nhận biết, hiểu, ứng dụng và phân tích. - Với phạm vi bao quát rộng của bài kiểm tra, thí sinh không thể chuẩn bị tài liệu để quay cóp. Việc áp dụng công nghệ mới vào việc soạn thảo các đề thi cũng hạn chế đến mức thấp nhất hiện tượng quay cóp và trao đổi bài. * Nhược điểm Kết quả của bài kiểm tra bằng phương pháp TNKQ phụ thuộc rất nhiều vào người biên soạn câu trắc nghiệm. Nếu là người ít kinh nghiệm và trình độ chuyên môn không cao thì phương pháp TNKQ ít phát huy được khả năng tư duy: so sánh, phân tích, tổng hợp và khái quát hóa ở học sinh mà chỉ rèn luyện trí nhớ máy móc. - Phương pháp TNKQ thường không đánh giá được tư tưởng, nhiệt tình, hứng thú, thái độ của học sinh, vì học sinh không bộc lộ những khía cạnh tư tưởng tình cảm của mình trong bài làm. - Phương pháp TNKQ không đánh giá được năng lực vận dụng kiến thức của học sinh trong trường hợp học sinh chọn câu đúng một cách ngẫu nhiên, vì vậy thông tin để lựa chọn phải đủ để ngăn ngừa việc ngẫu nhiên chọn đúng. - Phương pháp TNKQ tuy đánh giá được kiến thức vật liệu tạo nên nội dung nhưng không đánh giá được cách diễn đạt cũng như không đánh giá được ngôn ngữ viết của học sinh. II. SỬ DỤNG TRẮC NGHIỆM KHÁCH QUAN TRONG KIỂM TRA ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ HỌC TẬP CỦA HỌC SINH [2], [5], [12] 2.1. KHÁI NIỆM TRẮC NGHIỆM KHÁCH QUAN Bài trắc nghiệm được gọi là khách quan vì hệ thống cho điểm là khách quan chứ không chủ quan như đối với bài trắc nghiệm tự luận. Thông thường có nhiều câu trả lời được cung cấp cho mỗi câu hỏi của bài trắc nghiệm nhưng chỉ có một câu là câu 6 trả lời đúng hay câu trả lời tốt nhất. Bài trắc nghiệm được chấm điểm bằng cách đếm số lần mà người làm trắc nghiệm đã chọn được câu trả lời đúng trong số những câu trả lời đã được cung cấp. (Một số cách chấm điểm còn có cả sự phạt điểm do đoán mò, ví dụ như trừ đi một tỷ lệ nào đó của số câu trả lời sai so với số câu trả lời đúng hoặc có thể nhân hệ số cho một số câu nào đó. ..). Có thể coi là kết quả chấm điểm sẽ như nhau, không phụ thuộc vào việc ai chấm bài trắc nghiệm đó. Thông thường một bài trắc nghiệm khách quan gồm có nhiều câu hỏi hơn là một bài trắc nghiệm tự luận, và mỗi câu hỏi thường có thể được trả lời bằng một dấu hiệu đơn giản. Nội dung của một bài trắc nghiệm khách quan cũng có phần chủ quan theo nghĩa là nó đại diện cho một sự phán xét của một người nào đó về bài trắc nghiệm. Chỉ có việc chấm điểm là khách quan. Có một số loại hình câu hỏi và các thành tố của bài trắc nghiệm được sử dụng trong khi viết một bài trắc nghiệm khách quan. 2.2. PHÂN LOẠI CÂU TNKQ Hiện nay, đa số các nhà giáo dục thống nhất chia các câu hỏi TNKQ thành 5 loại. a) Câu hỏi nhiều lựa chọn Đây là loại câu hỏi thông dụng nhất, được sử dụng nhiều nhất và có hiệu quả nhất. Nó cho phép kiểm tra những trình độ cao hơn về nhận thức, thuận lợi hơn so với các câu trắc nghiệm khác. Trắc nghiệm nhiều lựa chọn gồm hai phần: Phần đầu là phần dẫn (có thể là một câu hỏi hoặc một câu dẫn), phần sau là từ 3 đến 5, thường là 4 hoặc 5 phương án trả lời với ký hiệu là các chữ cái A, B, C, D, E hoặc các chữ số 1, 2, 3, 4, 5. Trong các phương án đó, chỉ có duy nhất một phương án là đúng hoặc đúng nhất gọi là đáp án. Các phương án khác gọi là câu "gây nhiễu đối với thí sinh, buộc thí sinh phải nắm vững kiến thức thì mới phân biệt được. Nếu người biên soạn câu hỏi có nhiều kinh nghiệm, thì loại câu này có tác dụng kích thích suy nghĩ nó huy động toàn bộ các thao tác tư duy, phân tích, phán đoán, suy luận của học sinh. Thí dụ : Đốt cháy một anđehit thu được số mol khí cacbonic bằng số mol nước, thì anđehit đó là : A. Anđehit no, đơn chức. D. Anđehit vòng no, đơn chức. B. Anđehit no. E. Anđehit không no có một nối đôi. C Anđehit no, hai chức. Đáp án: A Khi làm bài, học sinh chỉ việc đánh dấu vào câu trả lời được chọn. Vì vậy, có thể kiểm tra nhanh với nhiều vấn đề trong một thời gian ngắn, việc chấm bài cũng nhanh. b) Câu hỏi ghép đôi Loại này gồm hai dãy thông tin. Một dãy là câu hỏi (hoặc câu dẫn), còn dãy kia 7 là câu trả lời. Thông thường, dãy này nhiều hơn dãy kia một số câu để gây nhiễu. Học sinh phải ghép đôi từng cặp sao cho đúng về nội dung. Loại câu này thích hợp với việc kiểm tra một nhóm kiến thức có liên quan (nhất là kiểm tra các định nghĩa, các khái niệm...) Thí dụ : Ghép các câu ở hai dãy sau cho thích hợp. A. Axit là những chất 1. Có khả năng nhận proton B. Bazơ là những chất 2. Có khả năng cho proton C Oxit là những chất 3. Mà phân tử gồm các cation kim loại D. Muối là những chất và các anion gốc axit. 4. Có chứa nguyên tử hiđro trong phân tử 5. Gồm nguyên tố oxi liên kết với nguyên tố hóa học khác. Đáp án : A-2, B-1, C-5, D-3 c) Câu nói đúng - sai Đây là loại đặc biệt của câu hỏi nhiều lựa chọn, nhưng chỉ có hai cách chọn là: đúng hoặc sai. Câu dẫn thường không phải là câu hỏi. Loại câu hỏi này thích hợp với việc kiểm tra kiến thức sự kiện, định nghĩa, khái niệm.Loại câu này rất có ích trong việc phát hiện ra quan niệm sai trong lĩnh vực hóa học. Thí dụ: Hãy đánh dấu đúng hoặc sai vào các câu sau: A. Sự khử là quá trình nhường electron. B. Chất oxi hóa là chất thu electron. C Chất khử là chất nhường electron. D. Sự oxi hóa là quá trình thu electron. Đáp án : A) S B) Đ C) Đ D) S d) Câu điền khuyết Nêu ra một mệnh đề có khuyết một vài bộ phận, thí sinh phải tìm ra nội dung thích hợp để điền vào chỗ trống (có thể là một từ, hoặc một cụm từ) trong câu trả lời đã được chuẩn bị sẵn (hoặc thí sinh tự tìm nội dung thích hợp). Loại câu này dùng để kiểm tra mức độ tái hiện, hiểu các định nghĩa, định luật và tính chất của các chất. Tuy nhiên trong một số trường hợp, học sinh phải vận dụng các kiến thức, kỹ năng để giải. 8 Thí dụ: Hãy lựa chọn từ (hoặc ngữ) trong ngoặc đơn để điền vào chỗ trống trong câu sau: Trong một phản ứng oxi hóa-khử, tổng số electron mà chất khử cho… tổng số electron mà chất oxi hóa nhận. (bằng, lớn hơn, nhỏ hơn, là) Đáp án: "Bằng " e) Câu hỏi bằng hình vẽ Trên hình vẽ sẽ cố ý để thiếu hoặc chú thích sai, hoặc yêu cầu học sinh lựa chọn một phương án đúng hoặc đúng nhất trong số các phương án đã đề ra và giáo viên yêu cầu học sinh trả lời, bổ sung hoặc sửa chữa sao cho hoàn chỉnh. Loại câu hỏi này được sử dụng khi kiểm tra kiến thức thực hành, quan sát thí nghiệm của học sinh. Thí dụ: Chọn phương án đúng nhất Dụng cụ vẽ sau đây có thể điều chế được những khí nào trong phòng thí nghiệm trong số các khí sau: Cl2, NH3, NO, CO2, O2 ? A) Cl2, CO2 B) NO, NH3, O2 C) Cl2, CO2, O2 D) CO2, NO E) Cl2, NO, CO2 Đáp án: C 2.3. SO SÁNH ƯU, NHƯỢC ĐIỂM CỦA TNKQ VÀ TNTL TNKQ và TNTL là hai phương pháp hữu hiệu để kiểm tra - đánh giá kết quả học tập của học sinh. Mỗi phương pháp đều có ưu, nhược điểm nhất định thể hiện qua bảng so sánh sau: 9 BẢNG SO SÁNH ƯU ĐIỂM PHƯƠNG PHÁP TNKQ VÀ TNTL Vấn đề so sánh TNKQ TNTL Ít tốn công ra đề + Đánh giá được khả năng diễn đạt, đặc biệt là diễn đạt tư duy hình tượng + Đề thi bao quát được phần lớn nội dung học tập + Ít may rủi do trúng tủ, lệch tủ + Ít tốn công chấm thi và khách quan trong chấm thi + Áp dụng được công nghệ mới trong chấm thi và phân tích kết quả thi + Khuyến khích khả năng phân tích và hiểu đúng ý người khác + Khuyến khích sự suy nghĩ độc lập của cá nhân + Dấu (+) để chỉ ra ưu điểm thuộc về phương pháp đó. Để phân biệt dạng câu hỏi TNKQ và dạng câu hỏi TNTL, ta tìm hiểu bảng so sánh sau: BẢNG SO SÁNH DẠNG CÂU HỎI TNKQ VÀ TNTL Tiêu chuẩn đánh giá Kết quả đánh giá TNKQ TNTL Tốt ở mức độ hiểu, biết, Không thích hợp ở mức độ ứng dụng, phân tích. nhận biết. Không thích hợp ở mức độ Tốt ở mức độ hiểu, áp dụng, tổng hợp, đánh giá, so sánh. phân tích. Tốt ở mức độ tổng hợp, phê phán, duy luận. Tính đại diện của nội Nội dung có thể bao quát Phạm vi kiểm tra chỉ tập trung dung toàn diện với nhiều câu hỏi. vào một số khía cạnh cụ thể. Chuẩn bị câu hỏi Khó, tốn nhiều thời gian, Dễ hơn yêu cầu chuyên môn cao. Cách cho điểm Khách quan, đơn giản và ổn Chủ quan, khó và ít ổn định. định. Những yếu tố làm sai Khả năng đọc, hiểu và phán Khả năng viết, các cách thể lệch điểm đoán. hiên. Kết quả có thể có Khuyến khích ghi nhớ, Khuyến khích tổng hợp, diễn hiểu, phân tích ý kiến của đạt ý kiến của bản thân. người khác. Thể hiện tư duy logic của bản Khả năng bật nhanh. thân. 10